خسرو میرزاخسرو میرزا، پسر هفتم عباس میرزا نایب‌السلطنه. وی احتمالا در ۱۲۲۷ به دنیا آمده است. [۱]
سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر: از آغاز سلطنت قاجاریه تا سرانجام فتحعلی شاه، ج۲، ص۶۲۷، چاپ عبدالکریم جربزه‌دار، تهران ۱۳۸۳ش.
مادرش بانو دُرّه، دختر امیرگونه‌خانِ کُرد زعفرانلو (ایلخان خراسان) و از طایفه تراکمه جهانشاهی بود. [۲]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، ج۱۰، ص۱۶۲، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۳]
احمدمیرزا قاجار، تاریخ عضدی، ج۱، ص۱۸۵، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۷۶ش.
[۴]
یکصد سند تاریخی، تألیف و تحقیق از ابراهیم صفائی، ج۱، ص۲۵،) تهران ۱۳۵۲ش (.
۱ - سفر به روسیهخسرو میرزا در شوال ۱۲۴۴ برای عذرخواهی در مورد واقعه قتل گریبایدوف، سفیر روسیه، به همراه هیئتی به پترزبورگ رفت. [۵]
فضل‌اللّه‌بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، ج۲، ص۷۱۳، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش.
[۶]
علیقلی‌بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، اکسیرالتواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال۱۲۵۹ق، ج۱، ص۱۶۲، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران ۱۳۷۰ش.
[۷]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۵۹۶، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
[۸]
مصطفی افشار، سفرنامه خسرومیرزابه پطرزبورغ، ج۱، ص۱۴۳، چاپ محمد گلبن، تهران ۱۳۴۹ش.
وی همچنین با پاسکویچ درباره آمبورکر، از کارگزاران روسیه در ایران ، سخن گفت و خواستار برکناری او شد که عباس میرزا طی نامه‌ای خسرو میرزا را برای این کار سرزنش کرد. [۹]
سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر: از آغاز سلطنت قاجاریه تا سرانجام فتحعلی شاه، ج۲، ص۶۹۶ـ۶۹۷، چاپ عبدالکریم جربزه‌دار، تهران ۱۳۸۳ش.
خسرومیرزا در ذیحجه ۱۲۴۴ از تفلیس به پترزبورگ رفت. [۱۰]
مصطفی افشار، سفرنامه خسرومیرزابه پطرزبورغ، ج۱، ص۱۶۲، چاپ محمد گلبن، تهران ۱۳۴۹ش.
وی نامه‌ای از جانب فتحعلی‌شاه و عباس‌میرزا برای امپراتور روسیه برد [۱۱]
سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر: از آغاز سلطنت قاجاریه تا سرانجام فتحعلی شاه، ج۲، ص۶۹۴، چاپ عبدالکریم جربزه‌دار، تهران ۱۳۸۳ش.
و مورد محبت و اکرام امپراتور روسیه قرار گرفت، چنان که امپراتور از دو کرور خسارت جنگی باقی مانده، یک کرور را بخشید و برای پرداخت یک کرور دیگر پنج سال مهلت داد. خسرو میرزا در رمضان ۱۲۴۵ وارد تبریز شد. [۱۲]
فضل‌اللّه‌بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، ج۲، ص۷۲۷، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش.
[۱۳]
علیقلی‌بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، اکسیرالتواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال۱۲۵۹ق، ج۱، ص۳۸۳، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران ۱۳۷۰ش.
[۱۴]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق‌الاخبار ناصری، ج۱، ص۲۰، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۵]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۵۹۸ـ۱۵۹۹، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
میرزامصطفی افشار، منشی این هیئت، ماجرای سفر خسرو میرزا را نوشته است که این سفرنامه به همراه شرح‌حال عباس میرزا نایب‌السلطنه، تألیف میرزا مسعود انصاری، در ۱۳۴۹ش در تهران منتشر شد.۲ - پیروزی‌های خسرو میرزادر ۱۲۴۶ که عباس‌میرزا مأمور نظم ایالات یزد و کرمان شد، خسرو میرزا را نیز همراه خود برد. خسرو میرزا در ۱۲۴۷ به فرمان عباس میرزا به طبس رفت و به همراه امیرعلی نقی عرب زنگویی، از اعراب شیبانی و حاکم آن حدود، قلعه ترشیز (کاشمر کنونی) را تسخیر و اوضاع آن‌جا را آرام کرد. در ترشیز، خانه‌ای عرب میش مست از وی اطاعت کردند. خسرو میرزا آنان را با خود به مشهد نزد نایب‌السلطنه برد و نایب‌السلطنه نیز آنان را مورد توجه قرار داد. [۱۶]
فضل‌اللّه‌بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، ج۲، ص۷۸۸ـ۷۸۹، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش.
[۱۷]
فضل‌اللّه‌بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، ج۲، ص۸۰۰ـ۸۰۲، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش.
[۱۸]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، ج۹، ص۷۴۴، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۱۹]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق‌الاخبار ناصری، ج۱، ص۲۱، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
[۲۰]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۶۰۶، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
در همان سال، عباس‌میرزا جمعی از سپاهیان را برای سرکوبی مخالفان، به اتفاق خسرو میرزا، به خراسان فرستاد. [۲۱]
علیقلی‌بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، اکسیرالتواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال۱۲۵۹ق، ج۱، ص۳۸۷، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران ۱۳۷۰ش.
۳ - نیابت حکومت خراسانخسرو میرزا در ۱۲۴۸، از سوی پدر به نیابت حکومت خراسان منصوب شد. [۲۲]
۱۶، رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ج۱۰، ص۱۴، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۲۳]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق‌الاخبار ناصری، ج۱، ص۲۱، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
[۲۴]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۶۰۹ـ۱۶۱۰، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
[۲۵]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، ج۱، ص۱۲۴، چاپ محمد مشیری، تهران ۱۳۵۷ش.
وی در ۱۲۴۹ به همراه پدرش با چند فوج به خراسان رفت. عباس‌میرزا در همان سال، محمدمیرزا، خسرومیرزا و چند تن از سران خراسان را مأمور سرکوب کردن کامران‌میرزا (حاکم هرات) و فتح هرات کرد. کامران‌میرزا اندکی پس از محاصره شهر شکست خورد و از کارگزاران انگلیسی در هندوستان یاری خواست. در همان هنگام، عباس‌میرزا درگذشت و پسرانش ناچار دست از محاصره کشیدند و با کامران‌میرزا مصالحه کردند. [۲۶]
فضل‌اللّه‌بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، ج۲، ص۸۷۳ـ۸۷۵، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش.
[۲۷]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، ج۱۰، ص۵۵، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۲۸]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، ج۱۰، ص۵۷ـ۵۸، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۲۹]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، ج۱۰، ص۶۲، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۳۰]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، ج۱۰، ص۶۸، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۳۱]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۶۱۵، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
۴ - دستگیری خسرو میرزاپس از ولیعهدی محمدمیرزا، خسرومیرزا در همان سال در آق‌دربند با ترکمنان جنگید و بر آنان پیروز شد ولی چنان‌که انتظار داشت محمدمیرزا وی را تشویق نکرد. سبب این بی‌توجهی بدگویی قائم‌مقام و بدبینی محمدمیرزا به خسرومیرزا بود. قائم‌مقام به الهیارخان آصف‌الدوله نامه نوشت که خسرومیرزا را دستگیر کند و ترتیبی داد تا خسرومیرزا از مفاد نامه اطلاع یابد. خسرومیرزا با آگاهی از مطالب‌نامه به نیشابور رفت. قائم‌مقام به قهرمان میرزا، حاکم نیشابور، نیز نامه نوشت که خسرومیرزا را دستگیر کند. قهرمان‌میرزا او را دستگیر کرد و به مشهد فرستاد ولی خسرومیرزا این بار به تهران گریخت و به خانه عمویش، ظل‌السلطان (عادلشاه)، رفت. رفتن او از خراسان مقدمه اختلاف بین محمدمیرزا و خسرومیرزا بود. هنگامی که فتحعلی‌شاه اطلاع یافت، بر اطاعت از محمدمیرزا تأکید کرد و برای از بین رفتن کدورت بین آن دو، خسرومیرزا را نزد محمدمیرزا فرستاد و از محمدمیرزا خواست تا او را ببخشد. سپس، خسرومیرزا همراه محمدمیرزا به آذربایجان رفت ولی در صفر ۱۲۵۰ محمدمیرزا، برادرانش خسرومیرزا، جهانگیرمیرزا، احمدمیرزا و مصطفی قلی‌میرزا را که هر چهار تن از یک مادر بودند، از تبریز به قلعه اردبیل فرستاد و در آن‌جا زندانی کرد. [۳۲]
فضل‌اللّه‌بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، ج۲، ص۹۰۵، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش.
[۳۳]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، ج۱۰، ص۷۸ـ۷۹، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۳۴]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، ج۱۰، ص۸۴ـ۸۵، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۳۵]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، ج۱۰، ص۱۴۲، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۳۶]
جهانگیرمیرزا، ص۲۰۹، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۱، جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ش.
[۳۷]
جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، ج۱، ص۲۱۷، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ش.
[۳۸]
فئودور فئودوروویچ کورف، سفرنامه‌ی بارون فیودور کورف، ج۱، ص۹۳، ترجمه اسکندر ذبیحیان، تهران ۱۳۷۲ش.
[۳۹]
اکسیرالتواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال۱۲۵۹ق، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران ۱۳۷۰ش.
۵ - نابینا کردن خسرو میرزامادر خسرومیرزا برای آزاد کردن فرزندانش به قائم‌مقام نامه نوشت که ثمری نداشت و با فوت فتحعلی‌شاه و به پادشاهی رسیدن محمدمیرزا، وی هنگام حرکت به طرف تهران دستور داد تا خسرومیرزا و جهانگیرمیرزا را نابینا کنند. [۴۰]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، ج۱۰، ص۱۴۴، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۴۱]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۶۲۹، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
[۴۲]
یکصد سند تاریخی، تألیف و تحقیق از ابراهیم صفائی، ج۱، ص۲۵ـ۲۶،) تهران ۱۳۵۲ش (.
جهانگیرمیرزا [۴۳]
جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، ج۱، ص۲۲۵، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ش.
به نقش میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی در زندانی و نابینا شدن خودش و خسرومیرزا اشاره کرده است و سبب اصلی این وقایع را نگرانی قائم‌مقام از جانب آنان دانسته است. قائم‌مقام مادر محمدشاه را نیز با خود همراه ساخته بود تا موافقت شاه را برای نابینا کردن آن دو جلب کند. سرانجام در ۱۲۵۰، محمدمهدی‌خان [۴۴]
اکسیرالتواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال۱۲۵۹ق، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران ۱۳۷۰ش.
خسرومیرزا و جهانگیرمیرزا را نابینا کرد و آنان همچنان در حبس ماندند. [۴۵]
رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، ج۱۰، ص۱۴۴، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
۶ - عاقبت خسرو میرزانادرمیرزا قاجار [۴۶]
نادر میرزاقاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ج۱، ص۳۷، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۳، چاپ محمد مشیری، چاپ افست تهران ۱۳۶۰ش.
رفتن خسرومیرزا به پترزبورگ را سبب غرور او و بروز مشکلاتش دانسته است. پس از کشته شدن قائم‌مقام، خسرومیرزا به همراه دیگر برادرانش، به دستور محمدشاه به تویسرکان رفتند که در آن‌جا دارای تیولی نیز بودند. [۴۷]
جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، ج۱، ص۲۴۵، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ش.
[۴۸]
۱۸۵، ناصرالدین قاجار، ج۱، ص۱۸۲، شاه ایران، سفرنامه عتبات: سال ۱۲۸۷ قمری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش.
[۴۹]
محمود احتشام‌السلطنه، خاطرات احتشام‌السلطنه، ج۱، ص۱۳۷، چاپ محمدمهدی موسوی، تهران ۱۳۶۶ش.
در شوال ۱۲۶۶ در زمان حکومت ناصرالدین‌شاه، خسرومیرزا به درخواست امیرکبیر به تهران رفت. [۵۰]
پانویس ۳، محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۱۳۴، صدرالتواریخ، چاپ محمد مشیری، تهران ۱۳۵۷ش.
تاریخ درگذشت خسرومیرزا در منابع ذکر نشده است.۷ - فهرست منابع(۱) محمود احتشام‌السلطنه، خاطرات احتشام‌السلطنه، چاپ محمدمهدی موسوی، تهران ۱۳۶۶ش. (۲) احمدمیرزا قاجار، تاریخ عضدی، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۷۶ش. (۳) علیقلی‌بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، اکسیرالتواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال۱۲۵۹ق، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران ۱۳۷۰ش. (۴) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش. (۵) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، چاپ محمد مشیری، تهران ۱۳۵۷ش. (۶) مصطفی افشار، سفرنامه خسرومیرزابه پطرزبورغ، چاپ محمد گلبن، تهران ۱۳۴۹ش. (۷) جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ش. (۸) فضل‌اللّه‌بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش. (۹) محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق‌الاخبار ناصری، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش. (۱۰) فئودور فئودوروویچ کورف، سفرنامه‌ی بارون فیودور کورف، ترجمه اسکندر ذبیحیان، تهران ۱۳۷۲ش. (۱۱) نادر میرزاقاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۳، چاپ محمد مشیری، چاپ افست تهران ۱۳۶۰ش. (۱۲) ناصرالدین قاجار، شاه ایران، سفرنامه عتبات: سال ۱۲۸۷ قمری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش. (۱۳) سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر: از آغاز سلطنت قاجاریه تا سرانجام فتحعلی شاه، چاپ عبدالکریم جربزه‌دار، تهران ۱۳۸۳ش. (۱۴) رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة‌الصفای ناصری، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰. (۱۵) یکصد سند تاریخی، تألیف و تحقیق از ابراهیم صفائی،(تهران ۱۳۵۲ش). ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خسرو میرزا»، شماره۷۰۶۸. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|